In West-Brabant liggen vele dijkdorpen en ook Terheijden en Wagenberg zijn zo ontstaan. Dit is op meerdere plekken te zien. Vóór de uitbreidingen met nieuwe woonwijken waren onze dorpen nog lang en smal met nogal wat aflopende zijstraten. Slechts enkele straatnamen in onze directe omgeving dragen een dijk-naam, dat zijn: Laakdijk, Moerdijkseweg, Onderdijk en de Helkantsedijk. Vroeger waren er meer, te weten: Molendijk ook Kerkdijk genoemd, Kraandijk of Zeedijk, Markdijk, Monnikendijk, Hollandsedijk, Heer Willemsdijk, Wittedijk. Groenendijk, Wagenbergsedijk en Kanaaldijk.
Dijkwegen waren aanvankelijk hoger gelegen. Als eerste om hoogwater tegen te houden en ook om droog door drassig gebied te kunnen gaan. De oudst bekende dijkweg hier was de Heer Willemsdijk, die kwam vanaf Dordrecht langs Lage Zwaluwe. Op Wagenberg liep die door de tegenwoordige Hoevenseweg. De naam is afgeleid van de Hollandse edelman Willem van Duvenvoorde, die in de 14e eeuw Heer van Breda en de latere Baronie was en hier een groot huis (hofstad) bezat met de naam 'Wagenberch'. En hij had in Oosterhout een kasteel, waarvan de Slotbossetoren een overblijfsel is.
In die tijd bloeide de turfhandel op. Turf werd toen al in het westen van onze provincie, en ook in Vlaanderen, op grote schaal afgegraven en werd het 'bruine goud' genoemd. In de tegenwoordige Binnenpolder kwamen monniken van de Abdij van Middelburg het uitgraven ervan verzorgen. Onder meer voor het transport werden om het uitgestrekte gebied heen dijkwegen aangelegd. Zo liep de Monnikendijk van Schimmer (Bergen en omgeving), langs de 'Zipten en Banken', naar het huis van de monniken: het 'Monic-hof', later Groot Munnikenhof genoemd. Mogelijk werd deze dijk later de Groenendijk genoemd, die nu gedeeltelijk is afgegraven. De Witteweg van Munnikenhof naar Stuivezand-Made was de Wittedijk, nu de Witteweg.
Vanwege dreigende overstromingen werd aan de noordkant van de Binnenpolder de hoge Helkantsedijk als een zeedijk aangelegd. De tegenwoordige Moerdijkseweg was voor 1390 naar alle waarschijnlijkheid nog een jaagpad langs de Kraanvliet en daarop kwam de Kraandijk of Zeedijk te liggen. Deze dijk lag van de haven in Terheijden in een nagenoeg rechte lijn naar Wagenberg en is grotendeels op een zachte en venige ondergrond aangelegd. Dit verklaart dat in 1953 de Moerdijkseweg onder water heeft gestaan.
Op Wagenberg hebben naar alle waarschijnlijkheid twee zandruggen gelegen en die werden één geheel: de Wagenbergsedijk. De eerste zandrug lag bij de Zandkuil, Withuisstraat, Hofstad en Hoevenseweg. Het begin van de Dorpsstraat zal zijn aangelegd als een gebogen dijk, met een afrit naar de Hofstad, en vervolgens een kaarsrechte dijk tot aan de Vogelstraat waar de tweede zandrug lag.
Die tweede zandrug is nog waar te nemen bij de Postweg en de Brouwerijstraat en liep waarschijnlijk langs de Gomarusstraat naar de Bosakker, Kerkstraat, Wagenstraat en langs de Flippenpad naar de Helkant. Oude namen voor deze twee zandruggen waren 'Wagenberch' en 'Voshille'. De Postweg en Brouwerijstraat met de vele bochten zullen zijn ontstaan op de aangelegde dijk langs de rand van de Voshil. De doorgaande weg in Wagenberg varieert van 1.5 tot 2.2 M boven NAP. Met de hoogste delen begin Dorpsstraat en in de Brouwerijstraat.
De oorspronkelijke Wagenbergsedijk was in 1390 al een waterkering en zal toen vergelijkbaar zijn geweest met de Helkantsedijk. Langs die Wagenbergsedijk lag vanaf de Hofstad tot een de Helkant de doorgaande weg en die werd helemaal 'onder de dijck' ofwel Onderdijk genoemd. In de volksmond werd de tegenwoordige Postweg ook 'onderdijk' genoemd, maar dat was vóór de invoering van de straatnamen. Een oude en onverharde onderdijk-weg ligt nu nog langs de Helkantsedijk.
In Terheijden werden ‘t Zand (was het midden van de Hoofdstraat) en Schimmer (nu de Bergen) verbonden met een korte Zeedijk; dat is nu het laatste rechts stuk van de Hoofdstraat. Het eerste ook rechte stuk van de Hoofdstraat, tot ‘t Zand, werd met de Markstraat toen ook als een dijk aangelegd naar de Mark en ging met een boog naar de Moerdijkseweg. Aangezien in die tijd aan de haven een windmolen stond, werd dat de Molendijk genoemd.
Na de bouw van het eerste kerkje in Terheijden in 1401 werd deze dijk ook Kerkdijk genoemd. De Markstraat, de Molenstraat (met de vele bochten) en de Hoofdstraat liggen volgens de hoogtekaart iets meer dan 2 M boven NAP. Het eerste deel van de Raadhuisstraat begint met 2,4 en daalt naar 1.7 om dan naar de Molenstraat te stijgen naar maar liefst 3.2 M. Vooraan in de Bergen is het 2.4 M en loopt dan langzaam af.
Tussen de Bergen en de Hartel lag in de 16e eeuw de Hollandsedijk. Langs de rivier de Mark lag de Markdijk van Terheijden naar Zwartenberg en werd vroeger als wandelweg gebruikt. Het eerste stuk van deze dijk is nu de Laakdijk, die verder langs de laaggelegen De Laak loopt. Ook in de Molenpolder ligt al heel lang een dijk langs de Mark. En aan de zuidkant van met Markkanaal ligt al ruim 100 jaar de Kanaaldijk.
Toen al die oude dijken hun functie als dijk hadden verloren, zijn die binnen de dorpen afgevlakt en verbreed, en zijn er op de dijk hier en daar ook huizen gebouwd. Een opvallend huis was het vroegere pand Brouwerijstraat 15 en ook duidelijk hoger staan Dorpsstraat 41 – 43 en verder de huizen in de Postweg en het begin van de Brouwerijstraat. Later kwamen er ook huizen tegen de dijk aan te staan.
Nog altijd zijn de meeste genoemde voormalige dijken, die nu straten zijn, herkenbaar door het veelal lagere niveau achter de huizen en aansluitende zijstraten. Vanaf de Hoofdstraat dalen de Polderstraat en de Zeggelaan duidelijk. In de Markstraat dalen de meeste zijstraten eveneens. Rondom de Antonius Abt-kerk staan de huizen tamelijk hoog. Van daar gaat de Raadhuisstraat langzaam omlaag naar de Lageweg. En van daar stijgt de Raadhuisstraat weer langzaam tot de Schans in zicht komt.
Het eerste deel van de Molenstraat, met de vele bochten, ligt op de buitenwal van de Kleine Schans. Daarom ligt ook de Schapenbogert duidelijk lager met maar liefst twee op- en afritten. De Zandkuil, de Hofstad, de Nieuwstraat en de Zuidveeren liggen eveneens lager dan de Dorpsstraat. De Helkantsedijk heeft zijn functie als waterkering lang behouden en is nog duidelijk als een dijk herkenbaar.
Johan van der Made.